Przeskocz do treści

Radom – historia

historia miasta

Bardzo archaiczna nazwa pochodzi prawdopodobnie od imienia Radom (Rad?) i pojawia się po raz pierwszy w bulli papieża Hadriana IV (tzw. bulla wrocławska) z 1154 r.) (villam iuxta Radom, que vocatur Zlauno). Znacznie wcześniejsze osadnictwo w dolinie rzeki Mlecznej sięga co najmniej III w. p.n.e. (kultura grobów kloszowych). Stała osada istniała niewątpliwie już na przełomie VIII i IX w. (odkryto pozostałości mostu i zabudowań). W X w. na sztucznie podsypanym wzgórzu nad Mleczną wybudowano gród, który ze względu na pobliskie pogranicze Małopolski i Mazowsza oraz szlak handlowy z Rusi na Wielkopolskę odgrywał znaczną rolę.

W XII w. gród został siedzibą kasztelani, powstał też kościółek św. Piotra, od którego wywodzi się późniejsza nazwa grodziska - Piotrówka. Kościół przejęli w 1222 r. benedyktyni sieciechowscy. W 1233 r. dokumenty wymieniają imię kasztelana radomskiego - Marka. Ok. poł. XIII w. osada leżąca obok grodu (zwana później Starym Radomiem) otrzymała prawa miejskie średzkie, a w 1276 (?) wybudowano murowany kościół św. Wacława.

Radom - dzielnica staromiejska

Kolejną fazę rozwoju miasta stanowiła lokacja (ok. 1340) przez króla Kazimierza Wielkiego tzw. Nowego Radomia. Nowe Miasto, które w 1364 r. otrzymało prawa magdeburskie, zbudowano na wsch. od starego, otaczając je murami i fosą. Prowadziły do niego 3 bramy, posiadało zamek, ratusz oraz kościół farny św. Jana Chrzciciela. Od 1376 r. Radom był siedzibą starostwa, stając się od tego czasu miejscem zjazdów szlacheckich, sejmów, podpisywania umów, przyjmowania posłów (w 1383 - elekcja Jadwigi na królową Polski, 1401 podpisanie unii z Litwą, tzw. unii radomsko- wileńskiej, 1469 - poselstwo czeskie tu ofiarowało koronę Władysławowi Jagiellończykowi, 1489 - król Kazimierz Jagiellończyk przyjął hołd wielkiego mistrza krzyżackiego, von Tieffena, 1505 - konstytucja sejmowa Nihil novi, od 1613 - siedziba Koronnego Trybunału Skarbowego).

Zniszczony w czasie wojen szwedzkich Radom wielokrotnie odbudowywano. W 1767 r. zawiązano tu konfederację radomską. Po trzecim rozbiorze wszedł on w skład zaboru austriackiego. W l. 1809-12 w granicach Księstwa Warszawskiego, a w 1815 stał się siedzibą Komisji Województwa Sandomierskiego. W okresie poprzedzającym powstanie styczniowe miasto było miejscem licznych patriotycznych wystąpień, później zaś tajnym ośrodkiem dowodzenia a jednocześnie miejscem straceń powstańców. Ostatnie dziesięciolecia XIX w. oznaczały dla Radomia rozwój gospodarczy, powstały tu liczne garbarnie i zakłady przemysłu metalowego.

Radom - Były Pałac Królewski

Podczas rewolucji 1905 r. miały tu miejsce demonstracje liczne, strajki szkolne i zamachy na carskich urzędników. W nocy z dnia 1 na 2 listopada 1918 r. oddział Polskiej Organizacji Wojskowej dowodzony przez ppor. Józefa Mariańskiego, rozbił tutejszy austriacki garnizon.

Na przełomie XVII i XVIII w. rozwijało się tu osadnictwo żydowskie. Konkurujące z nim radomskie mieszczaństwo doprowadziło do wydania w 1724 r. przez króla Augusta II Mocnego przywileju de non tolerandis Judaeis. W 1746 r. Żydzi ostatecznie opuścili miasto, by powrócić w 1786 r. z inicjatywy starosty radomskiego Aleksandra Potkańskiego (miało to doprowadzić do ożywienia handlu). W 1846 r. utworzono stały cmentarz żydowski, w l. 1820-30 wybudowano zaś radomską synagogę (spaloną w okresie II wojny światowej). W 1917 i 1918 powstały żydowskie gimnazja.

Po uzyskaniu niepodległości Radom został w 1919 r. siedzibą starostwa grodzkiego i powiatu radomskiego, wchodząc w skład województwa kieleckiego. Okres międzywojenny charakteryzował się szybkim rozwojem radomskiego przemysłu i radykalizacją tutejszego ruchu robotniczego (przez pewien czas działały lewicowe władze miejskie).

8 września 1939 r. Niemcy, po poprzednim bombardowaniu, wkroczyli do miasta, które wkrótce stało się siedzibą dystryktu i miejscem licznych egzekucji (głównie w podradomskim Firleju). Po utworzeniu w 1941 r. getta, hitlerowcy zgromadzili w nim ok. 34 000 Żydów, wywiezionych następnie w lipcu 1942 r. do Treblinki. W l. 1942-44 miasto i jego okolice stanowiły teren intensywnych działań podziemnych organizacji i partyzanckich oddziałów. 16 stycznia 1945 r. Radom został wyzwolony przez wojska I Frontu Białoruskiego Armii Radzieckiej.

Lata powojenne to szybki rozwój miasta, które stało się dużym ośrodkiem przemysłowym i kulturalnym. W latach 1975 - 1999 r., po reformie podziału administracyjnego, Radom stanowi siedzibę województwa radomskiego. Powstało wiele nowych zakładów pracy oraz placówek kulturalnych i naukowych. W czerwcu 1976 r., miasto było miejscem protestu społecznego, znanego jako wydarzenia radomskie. W 1991 r. Radom odwiedza w czasie swojej pielgrzymki po kraju papież Jan Paweł II.

Z Radomiem związanych jest wiele postaci ważnych dla polskiej kultury i nauki. Stąd pochodził słynny XV-wieczny kompozytor Mikołaj z Radomia. Z miastem związani byli Kochanowscy - Jan i Piotr - jego ojciec, sędzia radomski. 15 lipca 1845 r. urodził się tu Jacek Malczewski, którego kolekcję obrazów posiada tutejsze Muzeum Okręgowe. Działali tu także m.in.: malarz Józef Brandt i pisarz Walery Przyborowski. Stąd też pochodził słynny badacz i popularyzator Tatr - Tytus Chałubński. Tu urodzili się: Józef Grzecznarowski - działacz PPS, a także Andrzej Strug (prawdziwe nazwisko Tadeusz Górecki).