Przeskocz do treści

Radom – archeologia

wyniki prac archeologicznych

Nazwa Radom pojawia się po raz pierwszy w źródłach historycznych w 1155 r. i ma to miejsce w bulli papieża Hadriana IV- przywileju dla biskupstwa wrocławskiego. Wymieniając posiadłości biskupstwa zanotowano także wieś Sławno położoną koło Radomia. To sformułowanie świadczy o tym, że Radom był już wówczas miejscowością o większym znaczeniu geograficzno- terytorialnym. W poł. XIII w. Radom pojawia się w innych źródłach, które wymieniają kasztelanów radomskich: Marka (1233 i 1237 r.), Janusza (1262 i 1264 r.), Piotra (1284 r.) Mścisława (1290 r.).

Plan Starego i Nowego Miasta z zaznaczeniem występowania osadnictwa wczesnośredniowiecznego
1. grodzisko Piotrówka (stanowisko 1) 2. osada nad rzeką Mleczną (stanowisko 2) 3. osada na Starym Mieście (stanowisko 3) 4. cmentarzysko przy ul. Limanowskiego (stanowisko 4) 5. Nowy Radom lokowany w poł. XIV w. (stanowisko 5) 6. osada produkcyjna (stanowisko 6) 7. obszar występowania powierzchniowo ceramiki wczesnośredniowiecznej 8. cmentarzyska 9. wykopy badawcze 10. dawny przebieg koryta rzeki Mlecznej na podstawie przekazów kartograficznych z XVIII/XIX w.

Najstarsza osada wczesnośredniowieczna powstała u schyłku VIII w. po obu stronach rzeki Mlecznej, na północny zachód od obecnego kopca - "Piotrówki". Zbudowano tu osadę o charakterze wiejskim, trzebiąc tereny leśne. Osadnicy spalili drewno uzyskując w ten sposób warstwę próchnicy ornej. Odkryto w niej pozostałości budynków o zrębowej konstrukcji ścian oraz innych, prawdopodobnie gospodarczych o ściankach plecionkowych. Poza tym odsłonięto tutaj resztki niewielkich obiektów, tzw. "chlewików" o wymiarach 2 x 2 m, zbudowanych z dranic i wzmacnianych w narożach palikami. W ich wnętrzu znajdowała się słoma z mierzwą. Obok odkryto owalny zbiornik wkopany w ziemię, wykonany z jednego płata kory, w części wypełniony żołędziami. Służył prawdopodobnie jako zbiornik paszy dla bydła i trzody. Ta najstarsza osada miała zapewne nieregularny układ z luźną, rozproszoną zabudową. Teren, na którym powstała był urozmaicony, pofalowany, poprzecinany ciekami lub oczkami wodnymi. Sąsiadujące z zabudowaniami działki uprawne dzieliły prawdopodobnie plecionkowe płotki. Pozostałości, które odkryto mogły być również ogrodzeniami zagród dla zwierząt. Mieszkańcy osady uprawiali proso, pszenicę (natrafiono na duże ilości ziaren tych roślin) oraz konopie (znaleziono ich łodygi). Używali naczyń glinianych oraz drewnianych łyżek, czerpaków, nabieraków. Prawdopodobnie pod koniec IX w. ludność opuściła ten teren (przypuszczalnie w związku z podniesieniem się poziomu wód w dolinie Mlecznej) i przeniosła się na obszar położony wyżej, na piaszczyste wzniesienie ok. 500 m na południowy wschód (teren pomiędzy obecnymi ulicami Przechodnią i Limanowskiego). Ta osada funkcjonuje przez 1 poł. X w. Odkryto tu pozostałości 7 budynków mieszkalnych - półziemianek, a także jamy osadnicze oraz ślady wytopu żelaza. W 2 poł X w. osadnictwo znów powraca nad Mleczną i trwa nieprzerwanie do XII w.

Pod koniec wieku X, na obszarze już dobrze rozwiniętego i ugruntowanego osadnictwa w dolinie rzeki Mlecznej powstaje gród, który od pocz. XI w. staje się siedzibą kasztelanów radomskich. Funkcjonuje aż do 2 poł. XIV w., kiedy wraz z lokacją Nowego Radomia (tzw. Miasto Kazimierzowskie) traci swą funkcję. Obecnie grodzisko ma kształt nasypu na planie koła o średnicy podstawy ok. 135 m i wysokości 8 m. We wczesnym średniowieczu gród otoczony był potężnym wałem drewniano- ziemnym o konstrukcji przekładkowej, zwieńczonym prawdopodobnie konstrukcją drewnianą. Na zewnątrz wału biegła oblicowana kamieniami polnymi "ława". Odkryto także fragment konstrukcji skrzyniowej, która stanowiła umocnienie fosy. Na pozostałości drugiego wału i fosy natrafiano w centralnej części grodziska. Fosa zewnętrzna wypełniona była wodą ze źródełek, położonych u południowego podnóża grodu, czynnych jeszcze ok. roku 1930. Centralna część grodziska została zniszczona przez niwelację dokonaną w XIV-XV w. Wewnątrz grodu, już prawdopodobnie w XII w., funkcjonował drewniany kościółek pod wezwaniem św. Piotra (w czasie badań nie odkryto jego śladów) i stąd pochodzi nazwa grodziska - "Piotrówka". O jego istnieniu świadczą informacje w źródłach historycznych, m.in. w dokumencie z 1222 r., nadającym kościół benedyktynom sieciechowskim.

Od pocz. XI w. osada w dolinie Mlecznej związana jest funkcjonalnie z powstałym właśnie grodem. Ludność z tej osady zajmowała się głównie rolnictwem i hodowlą, a także rybołówstwem i zbieractwem, a w mniejszym stopniu rzemiosłem. Z tego okresu odkryto pozostałości budynków mieszkalnych i gospodarczych, m.in. dużego, prostokątnego obiektu o konstrukcji zrębowej, z przybudówką i paleniskiem w narożniku oraz pomieszczenia gospodarczego na planie owalu, ze ściankami plecionkowymi, w części wyposażonego w drewnianą podłogę, a także dwa prostokątne doły wypełnione mierzwą, nad którymi wznosiła się zapewne jakaś konstrukcja drewniana. Zabudowania osady z tej fazy były luźno rozrzucone, ale na pewnym odcinku rozciągały się wzdłuż drogi moszczonej drewnem, której fragmenty odkryto w czasie badań. Prowadziła ona, być może przez Mleczną, do grodu. Natrafiono także na ślady warsztatu wytwarzającego gliniane przęśliki oraz pracowni zajmującej się obróbką drewna. Prawdopodobnie istniała również pracownia produkująca przedmioty z kości i rogu, o czym świadczą bardzo licznie występujące gotowe wyroby i półfabrykaty z tych surowców. Przypuszczalnie z XII w. pochodzą duże ilości żużla i fragmenty dysz ceramicznych, związanych z wytwórczością żelaza. Znaleziono wiele zabytków ruchomych, m.in. wykonanych z metalu - głównie sprzączek i okuć do pasa, szklanych - paciorki, pierścionek, przęśliki (gliniane i z łupku), a także narzędzi - sierp i półkoski żelazne. Natrafiono również na ziarna zbóż, pestki śliwek łupiny orzechów laskowych.

Już w ciągu IX w., na terenach położonych na południe od obecnego kopca grodziska, zaczęła funkcjonować wyspecjalizowana osada produkcyjna związana z wytopem i obróbką żelaza. Odkryto tu skupiska dysz ceramicznych, duże ilości żużla, ślady piecowisk oraz konstrukcji drewnianych. Osada istniała aż do XII w.

W X w. na cyplu pomiędzy doliną Mlecznej i jej dopływem, tzw. Strumieniem Południowym (w okolicach dzisiejszego placu Stare Miasto) powstaje osada, interpretowana przez niektórych badaczy jako osada targowa. Natrafiono tu na fragmenty pieców, palenisk oraz jamki przypiecowe i wiele ułamków ceramiki. Od tego czasu miejsce to jest stale zamieszkiwane.

W tym samym okresie, nad niewielkim zabagnieniem, na zachód od obecnej ul. Kozienickiej (tereny należące do Zakładów Metalowych w Radomiu) powstaje osada produkująca prawdopodobnie dziegieć. Znaleziono tu duże ilości węgli drzewnych, jamki wypełnione dziegciem i dużych rozmiarów naczynia gliniane z grubą warstwą nalotu smolistego. Osada funkcjonuje tutaj jeszcze przez wiek XI.

Cmentarzysko przy ul. Limanowskiego

W XI w. na terenie wcześniejszej osady (pomiędzy obecny ulicami Przechodnią i Limanowskiego) powstało cmentarzysko czynne do poł. XII w. Odsłonięto tutaj 124 groby ze szkieletami ułożonymi na wznak. Pochówki nie były zbyt bogato wyposażone. Najczęściej spotyka się kabłączki skroniowe, wykonane przeważnie z brązu, rzadziej ołowiu i tylko jeden ze srebra. Ozdoby te znajdowano w pobliżu czaszek zmarłych. Przy wielu szkieletach w pobliżu lewych dłoni lub kości udowych natrafiono na żelazne noże skierowane ostrzem w dół. Niektóre z nich spoczywały w drewnianych lub skórzanych pochwach (jedna posiadała ornamentowane okucie). Odkryto również wiele paciorków szklanych, mniej liczne są z kamieni półszlachetnych (krwawnik), bursztynu, brązu i srebra. Dwóch zmarłych miało na szyjach "kolie" z paciorów. W kilku grobach znaleziono pierścionki brązowe lub szklane, sprzączki z brązu lub żelaza, monety (denary krzyżowe, datowane na koniec X lub 1 poł. XI w.) oraz pojedyncze naczynia gliniane, ustawiane w okolicy głowy zmarłego, przy stopach, albo między kośćmi podudzia. W pojedynczych grobach pojawiły się: 4 zawieszki z cienkiej blachy brązowej, bransoleta ze srebrnej blachy, zausznica, żelazny topór, grot oszczepu, krzesiwo, klucz, osełka, przęślik i kościana oprawka. Jedno z naczyń wykonane na kole garncarskim, ze znakiem garncarza w postaci okrągłego dołka na lekko wklęsłym dnie, pozwala datować pochówek na okres ok. poł. X w. Może być to najstarszy grób na tym cmentarzysku. Jeden z pochówków miał odmienną od innych formę. Szkielet bez wyposażenia, złożony pod brukiem z dość dużych kamieni polnych, leżał twarzą do ziemi, na lewym boku, z rękami skrzyżowanymi na piersi. Szkielet był niekompletny. Ze sposobu ułożenia wynika, że zmarły musiał być krępowany przed pochówkiem lub przed śmiercią.

Żelazne drzwi z kościoła św. Wacława (XVI w.)

Na terenie tzw. osady targowej u schyłku XIII w. wzniesiono kościół pod wezwaniem św. Wacława (jego najstarszą część stanowi późniejsze prezbiterium). Jeszcze przed budową kościoła miejsce to zajmował cmentarz. Być może istniał tu pierwotnie kościół drewniany. Cmentarzysko to funkcjonuje od początków XIII (a może nawet schyłku XII w.) aż do wieku XVIII, od powstania murowanego kościoła jako cmentarz przykościelny. Odkryto tu 68 pochówków szkieletowych, usytuowanych przeważnie głowami na zachód. Wyposażenie pochówków było skromne: kilka kabłączków skroniowych, szklane paciorki z różnych okresów, ceramiczne paciorki różańca. We wnętrzu kościoła odsłonięto szereg pochówków, głównie XVII-wiecznych, niekiedy w dość dobrze zachowanych trumnach drewnianych, zdobionych metalowymi ćwiekami. Na jednej namalowano krzyż maltański. W grobach znaleziono monety z XVII w.: boratynkę, szeląg elbląski, szeląg Jana Kazimierza, a także pierścionki i fragmenty tkanin.

Na obszarze grodziska w poł. XIV i w XV w. funkcjonuje osada produkcyjna związana z wytopem żelaza. Odkryto tu kilka pieców kopułkowych, gliniano- kamiennych, o średnicy 1-1,5 m oraz pozostałości drewnianych budynków. W czasach nowożytnych, tj. XVIII/ XIX w. teren "Piotrówki" użytkowany był jako miejski cmentarz grzebalny.

Rejon Starego Miasta traci swe znaczenie w poł. XIV w., kiedy Kazimierz Wielki lokuje Nowe Miasto na północ od niego, na niewielkim, suchym wyniesieniu otoczonym bagnami i rozlewiskami rzeki Mlecznej oraz jej dopływu, tzw. Strumienia Południowego. Od połowy XIV w. zostaje również przeniesione ze starego Radomia wójtostwo. Miasto zbudowane na planie owalnym, zajmowało przestrzeń ok. 9 ha i otoczone było murami z cegły, postawionymi na fundamentach z kamieni polnych. Wysokość murów wynosiła 9 m, a ich grubość wahała się od 1,2 do 1,4 m. W pewnych odstępach mury wzmacniane były prostokątnymi basztami i zwieńczone blankami. Po ich wewnętrznej stronie biegły drewniane chodniki strażnicze. W murach znajdowały się trzy bramy: Krakowska (lub Iłżecka) od południa, przy zbiegu obecnych ulic Wałowej i Krakowskiej (relikty tej bramy widoczne u południowo- zachodniego narożnika budynku Kolegium Pijarów); Brama Piotrkowska, przy ul. Szpitalnej (fragmenty bramy odkryto przy południowo-zachodnim narożniku budynku nr 8 przy ul. Szpitalnej), prowadziła ona w kierunku powstałej w późnym średniowieczu przeprawy przez rzekę Mleczną; Brama Lubelska (prowadziła przez obecną ul. Rwańską, nieregularny układ sieni pomiędzy późniejszymi kamienicami nr 16 i 18 na ul. Rwańskiej wskazuje na jej usytuowanie w tym miejscu.

Wewnątrz murów znajdował się zamek obronny, tworzący wraz z kościołem farnym wewnętrzny zespół fortyfikacyjny, odgrodzony murem od reszty miasta. Zamek, położony w południowo- wschodniej części Miasta Kazimierzowskiego, na niewielkiej wyniosłości, w miejscu najbardziej odpowiednim do celów obronnych, składał się z jednopiętrowego "Domu wielkiego" od południa i skrzydła gospodarczego od zachodu; z salą jadalną na piętrze. Jadalnia ta połączona była gankiem z Domem Wielkim. Zamek posiadał trzy wieże obronne oraz furtę na wał. W 1787 r. został przebudowany, rozebrano też piętro. Jego część zachowana do dzisiaj to plebania parafii św. Jana Chrzciciela.

Miasto zostało ukształtowane na wzór gotyckich miast niemieckich, z dużym rynkiem i murowanym ratuszem pośrodku oraz prostokątną szachownicą ulic. Z rynku wychodziło ich 9, po dwie z każdego narożnika i jedna pośrodku pierzei wschodniej (ul. Rwańska). Zabudowa w mieście gotyckim była drewniana. W trakcie badań w pobliżu obecnego archiwum odkryto ślady po 3 pożarach niszczących domy od XIV do XVIII w. Odsłonięto m.in. resztki budynku o ścianach zbudowanych z pionowo wbitych pali, grubo o lepionych gliną- ślady te pochodzą sprzed wieku XVI. W okolicy Bramy Krakowskiej odsłonięto fragment średniowiecznej ulicy, biegnącej w kierunku rynku. Zbudowana była z przepołowionych belek podpartych poprzecznym legarem. Stwierdzono co najmniej dwie warstwy drewna, a pod nimi bruk kamienny ułożony na glinie. Ceramika datuje je na okres XV- XVI w. Po zewnętrznej stronie murów, a przed fosą, znaleziono pozostałości dwóch pieców garncarskich, zbudowanych na planie koła, z cegły, kamieni polnych i gliny. Odkryta w ich wnętrzu i obok ceramika, pozwala je datować na XV w.

Teren obecnego Radomia zasiedlany był także w epokach wcześniejszych. Na granicach obecnego miasta, w Natolinie i Bielisze, znaleziono pozostałości pracowni krzemieniarskich kultury świderskiej z końca starszej epoki kamienia.

W neolicie ludność kultury pucharów lejkowatych założyła małe obozowisko nad niewielkim zabagnieniem leżącym między ulicami Kozienicką a Żółkiewskiego (obecnie na terenie Zakładów Metalowych) - w dzielnicy Gołębiów. Znaleziono tutaj ceramikę i wytwory krzemienne oraz niezbyt dużą jamę osadniczą. Inne osady odkryto w dzielnicy Godów oraz na prawym brzegu Mlecznej, pomiędzy ulicami Nadrzeczną, Koszykową i Orną w dzielnicy Jeżowa Wola. Natrafiono tu m.in. na skupisko polepy. Również w neolicie, ale późniejszym, pojawiła się ludność kultury ceramiki dołkowo- grzebykowej. Ślady jej osadnictwa odkryto w Wośnikach, na piaszczystym wzgórzu prawego brzegu Mlecznej, między ulicami Młyńską i Limanowskiego. Z okresu przełomu neolitu i początków epoki brązu pochodzi grób kultury ceramiki sznurowej w Malczowie. Na żwirowym wzgórzu, na południe od zabudowań wsi, znaleziono grób szkieletowy, na głębokości 1,5 m od powierzchni ziemi. Wyposażenie grobowe stanowiły narzędzia i broń, m.in. grot oszczepu, wykonane z krzemienia wołyńskiego.

Naczynie kultury trzcinieckiej (Gołębiów)

Osadnictwo kultury trzcinieckiej z epoki brązu odkryto m.in. na Michałowie, Wośnikach (gdzie natrafiono na jamy osadnicze tej kultury) oraz na Gołębiowie, skąd pochodzi w znacznym stopniu zachowane, niewielkie naczynie z dwoma umieszczonymi naprzeciw siebie, pionowo przekłutymi uchami. W dzielnicy Jeżowa Wola istniało prawdopodobnie w epoce brązu cmentarzysko ciałopalne, być może również kultury trzcinieckiej. Z epoką brązu związane jest znalezisko 2 brązowych naramienników z tarczkami spiralnymi. Miały one towarzyszyć kościom człowieka i konia odnalezionym podobno podczas kopania torfu na łąkach nad rzeką Mleczną, w pobliżu grodziska. Ludność kultury łużyckiej z epoki brązu zamieszkiwała osadę położoną na prawym brzegu Mlecznej, w dzielnicy Wośniki. Odkryto tutaj kilka jam osadniczych, licznie występuje ceramika i polepa. W niewielkiej odległości od tej osady w kierunku wschodnim istniało w tym samym okresie cmentarzysko ciałopalne, gdzie odkryto 200 grobów, przeważnie popielnicowych, zawierających od jednej do kilku popielnic, przystawki i drobne przedmioty z brązu. Ludność tej kultury również w epoce żelaza penetrowała obszar obecnego Radomia. W miejscu, gdzie stoi klasztor i kościół bernardynów odkryto jamy kultury łużyckiej, a na terenie między ulicami Młodzianowską i Limanowskiego - cmentarzysko ciałopalne.

Z późniejszego okresu, z wczesnej epoki żelaza, znane są z terenu Radomia 4 cmentarzyska kultury grobów kloszowych. Jedno z nich istniało na piaszczystym wzniesieniu między ulicami Przechodnią i Limanowskiego. Znaleziono tu w różnym czasie kilka grobów ciałopalnych. Drugie cmentarzysko, położone w dzielnicy Obozisko tuż za murem cmentarza prawosławnego, obecnie jest w całości zniszczone. Pozyskano stamtąd kilka popielnic. Kolejne cmentarzysko znajdowało się na północny wschód od Ronda Warszawskiego Odkryto tam kilkanaście grobów kloszowych. Na przedmieściu Wośniki, na płaskim, piaszczystym wzgórzu, ok. 1,3 km na wschód od szosy Kielce - Radom, natrafiono na następne cmentarzysko. Odsłonięto tu 14 grobów kloszowych. Większość stanowiła klasyczny typ pochówków kloszowych (popielnica nakryta misą i kloszem). W dwóch grobach dziecięcych odstąpiono od tego zwyczaju, mianowicie w pierwszym z nich klosz postawiony był w dużej misie, w drugim - kloszem była miska, a funkcję popielnicy pełnił mały dzbanuszek. Przystawki grobowe: miska i dzbanuszek znajdowały się w dwóch tylko grobach. Niewiele występuje tutaj również przedmiotów metalowych. Jedynie w dwóch obiektach znaleziono dwa małe, żelazne kółka, dwa nieokreślone przedmioty żelazne oraz okrągławy, gładzony kamyk z przewierconym otworem. Cmentarzysko może być datowane na wczesny okres lateński.

Z okresem wpływów rzymskich związane jest cmentarzysko ciałopalne z dzielnicy Żakowice. Położone na wydmie między ulicami Okrężną i Gospodarczą, ok. 80 m na wschód od szosy Radom- Wierzbica. Odkryto tu grób ciałopalny, jamowy. Z tym okresem związane są luźne znaleziska monet rzymskich. Dwie srebrne, z I-II w. n.e., znalezione zostały pomiędzy ulicami Przyborowskiego i Podwalną. Być może pochodzą ze "skarbu", który uległ rozproszeniu. Brązowy as Faustyny I Starszej, wybity po 141 r. n.e., znaleziono w okolicy starej cegielni przy ul. Topiel (przedmieście Wacyn).

Należy wymienić także znaleziska gromadne, "skarby" monet z terenu Radomia. W rejonie Starego Miasta, w 1903 r. znaleziono skarb 815 monet Jana Kazimierza. Są wśród nich 364 szelągi koronne, 445 szelągów litewskich i 6 szelągów bitych jednostronnie. Z późniejszego okresu pochodzi mało znane znalezisko złotych monet, na które natrafiono nad Strumieniem Północnym, w rejonie Liceum im. M. Konopnickiej.

Na podstawie książki: "Radomskie - alfabet wykopalisk"